Araştırma kapsamında, Türkiye’de bulunan toplam 30 büyükşehir belediyesinden seçilmiş başkanlar tarafından yönetilen 27 tanesi incelendi. Değerlendirme 100 puan üzerinden yapıldı ve toplam puan aşağıdaki aralıklarla 10 gruba ayrıldı.

Bu sonuçlara göre büyükşehir belediyelerinde iyi yönetişimin orta düzeyde olduğu söylenebilir. Bir başka deyişle, büyükşehir belediyelerinde iyi yönetişim kültürü ve uygulamaları açısından önemli gelişim alanları tespit edilebilir. Kısa vadede ve kararlı şekilde yapılacak iyileştirmeler ile genel ortalama yükselebilir.

Yukarıdaki durum, belediyelerin söylem açısından iyi yönetişim kültürünü yaygın biçimde benimsediğini gösteriyor. Ancak bu durum, belediyelerin hedeflerinde, faaliyetlerinde ve kaynakları yönetiminde iyi yönetişim ilkelerini hayata geçirdiği anlamına gelmiyor. Gelişim alanlarını tespit etmek ve somut önerilerde bulunmak için BBYK’ya daha yakından bakmak gerekiyor.

Büyükşehir belediyeleri şehre ve o şehirde yaşayan insanlara hizmet etmek ve fayda sunmak için kurulmuş, yöneticileri seçimle belirlenen kamu kurumları. Çevrenin ve şehrin korunması, altyapı yatırımlarının yapılması ve ulaşım hizmetlerinin sunulması gibi çeşitli görevleri var. Bu tür faaliyetler temel olarak vatandaşların hizmetlere erişimi ile şehrin korunması ve kalkınması için yürütülüyor. Diğer taraftan, sosyal politika hizmetleri ve kültür-sanat faaliyetleri gibi insanların refahına yönelik faaliyetler yürütülüyor.

Günümüzün en önemli idari yapılarından biri büyükşehirler. Artan şehirleşme ve nüfus yoğunluğu büyükşehirleri de eğitimin, sosyal faaliyetlerin, üretimin ve siyasetin merkezi haline getirdi. Küresel boyutta etki yaratan iklim değişikliği, göç ve salgın gibi krizler ise büyükşehir belediyelerinin kriz yönetiminde oynayabileceği rolü hepimize hatırlatıyor. Dolayısıyla, büyükşehir belediyeleri hem hemşerilerin yaşam kalitesinin artmasında hem de sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında rol üstlenmekte.

Türkiye’de ilgili mevzuat büyükşehir belediyelerinin faaliyetlerini; üst ölçekteki politika ve planlar, ilçe belediyeleri ve diğer paydaşları ile eş güdüm içinde yürütmesini öngörüyor. Böylece kaynakların etkili ve verimli kullanılması hedefleniyor. Belediyelerin planlama sürecinden başlayarak bütünsel, veri temelli ve katılımcı bir şekilde karar alması, faaliyet yürütmesi ve kaynaklarını buna uygun kullanması bekleniyor. Bu aynı zamanda kurum içinde, alt ve üst ölçekteki idareler arasında ve paydaşlarla ilişkilerde tutarlılığın sağlanması anlamına geliyor.

İyi yönetişim bizlere, mevcut durumun analiz edilmesinde mevzuatın öngördüğü hususlarla birlikte iyi örneklerin ve yaşam kalitesinin de göz önüne alınması gerektiğini ifade ediyor. Özellikle büyükşehirlerde, ilçe ve mahalle gibi farklı coğrafi ölçeklerin kullanılması ve farklı sosyal grupların ihtiyaç ve taleplerinin dikkate alınması önemli. Bu da ancak veri temelli ve katılımcı bir anlayışla mümkün. Örneğin, adillik ve kapsayıcılığın sağlanması, şehrin ve şehirdeki sosyal grupların kendine özgü ihtiyaç ve sorunlarının tespit edilmesi anlamına gelir. Bunlara yönelik öncelikle orta ve uzun vadeli hedeflerin belirlenmesi, sonrasında ise kaynakların buna göre tahsis edilmesi, bütçe kalemlerinin ve kilit performans göstergelerinin tanımlanması ile sağlam mali yönetim gerekiyor.

BBYK göstergelerini kullanarak büyükşehir belediyeleri, yaşam kalitesi ve sürdürülebilir kalkınmayı nasıl sağlayacağına yönelik tespit ve öneriler yapabilir. Yaşam kalitesi elbette doğrudan bireyleri ve sosyal grupları ilgilendiren eğitim, sosyal hizmet, sağlık ve istihdam gibi konular ile bağlantılı. Bu alanlarda hizmetlere erişim insan ve vatandaşlık haklarının bir gereği olmakla birlikte, büyükşehir belediyeleri ilgili faaliyetler ile bireysel ve toplumsal refahı sağlayabilir. İyi yönetişim açısından başta çocuk, kadın, genç, engelli, kıdemli, işsiz, yoksul ve göçmen olmak üzere dezavantajlı ya da kırılgan gruplar için neler yapıldığını incelemek gerekiyor.

Genel olarak büyükşehir belediyelerinin farklı sosyal gruplara yönelik çeşitli faaliyet ve hizmetleri olduğu görülüyor. Bununla birlikte gelişime açık birçok alan da bulunuyor. Stratejik planın farklı sosyal gruplar için ayrı ayrı, veri temelli ve hepsinin katılımı ile hazırlanması yürütülecek faaliyetlerin doğru şekilde belirlenmesini, kaynakların adil bir şekilde tahsis edilmesini ve hizmetlerin beklenen etkiyi ve memnuniyeti yaratmasını sağlar. Bu açıdan örneğin, güncel faaliyetleri bulunmasına rağmen, 27 belediyeden sadece 9 tanesi mevcut durum analizini sosyal grupların talep ve önerilerini kapsayacak şekilde yapmış.

Bütünsel/entegre bir bakış açısı, sadece hedeflerin belirlenmesinde değil, sonuçların değerlendirilmesinde de veri temelli olmayı gerektirir. Büyükşehir belediyelerinin de gündemlerini belirlerken mevcut durum içinde hizmet verecekleri grupların ihtiyaçlarını tespit etmesi, uygun kararlar alması, bunları etkili ve verimli şekilde uygulaması ve sonuçları da yine verilere dayanarak değerlendirmesi önemlidir. Ancak bu şekilde belediyeler ile vatandaşlar arasında güven ve memnuniyete dayanan bir ilişki kurulabilir. Aynı zamanda kurumsal gelişimin önünü açacak, gelişmesi gereken alanların tespiti ile doğru konularda yatırım yapılmasını sağlar.

Mevcut durum analizi ve hedeflerin belirlenmesinde, adillik ve kapsayıcılık ilkesini gözeterek ve veri temelli geliştirilecek bir yaklaşım, büyükşehir belediyelerinin faaliyet alanlarında gelişimi sağlayabilir.

Sürdürülebilir kalkınma büyükşehir belediyelerinin yaşam kalitesiyle ilgili katkı sağlayabileceği bir diğer önemli alan. Bu alanda BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları küresel ölçekte sunulmuş değerli bir yol haritası.

Buna göre büyükşehir belediyelerinin hedef, faaliyet ve bütçelerini, küresel ölçekteki vizyon ve amaçlar ile ilişki/uyum bakımından değerlendirmesi gerekiyor. Aynı zamanda ulusal üst politika belgelerinde de temel alınmış olan SKA’lar ile kurulacak ilişki, belediyelere rehberlik etmekle birlikte uluslararası iş birliklerinin de önünü açacaktır.

Kurumsal açıdan bakıldığında, birçok belediyede sürdürülebilir kalkınma için yönetişim yapılarının mevcut olduğu söylenebilir. Ancak sadece 13 belediyede sürdürülebilir enerji için bir eylem planı ya da hazırlık süreci olduğu görülüyor. Yerel kalkınma konusunda ise sadece 1 belediyenin eylem planı var. Bu açıdan bütünsellik, şehir ekonomisinin ve kırsal ekonominin entegre edilmesini, farklı yerel yapılara ve sosyoekonomik gruplara yönelik hedefler geliştirilmesini gerektiriyor. Büyükşehir ölçeğinde idari açıdan aynı zamanda ilçe belediyeleri ile iş birliği ve eş güdüm de mevzuatın ve işlevsel idarenin bir gereği. Ancak araştırmamız bize hiçbir belediyenin mevcut durum analizinde ilçe temelli bir yaklaşım geliştirmediğini gösterdi.

İyi yönetişimin vatandaşların yaşam kalitesini iyileştirmesi ve uzun vadeli fayda sağlaması için bütünsel, veri temelli ve kurumsal gelişime izin verecek yapıların kurulması ile ölçme ve değerlendirme araçlarının geliştirilmesi gerekiyor. BBYK’nın sonuçlarını, bu yapı ve araçların gelişimine katkı sağlayacak şekilde aşağıdaki tespit ve öneriler ışığında daha detaylı değerlendirebiliriz.

Büyükşehirlerin yönetişimi, büyükşehir belediyeleri ile vatandaşlar, STK’lar, muhtarlar, diğer kamu kurumları, iş dünyası ve üniversiteler gibi çeşitli paydaşlar ile güçlü ilişkilerin kurulmasını gerektirir. Kapsayıcı ve anlamlı katılım süreçleri, yaşam kalitesini iyileştiren faaliyetlerin üretilmesi sonucunu da doğurur.

Genel olarak bakıldığında belediyelerin katılım konusunda iyi düzeyde olduğu düşünülebilir. Detaylı bir inceleme ise gelişim için birçok alan olduğunu gösteriyor.

Kent konseyleri Türkiye’de belediyelerin karar alma süreçlerine katılımı sağlamak adına kurulmuş en önemli yapılardan biri. Kent konseyleri aracılığı ile katılımın sağlanmasında en önemli yöntem ise belediye meclisine sivil görüş ve önerilerin sunulması. Kent konseyi ya da belediyeler tarafından raporlanan verilere baktığımızda sadece 4 kent konseyinin belediye meclislerine değerlendirilmek üzere öneride bulunduğu ve bunların da sadece 2’sine dair kamuoyu ile bilgi (kent konseyi ne önerdi, belediye meclisi nasıl değerlendirdi vb.) paylaşıldığını görüyoruz. Diğer yandan kent konseylerinin kurumsal gelişimi için de bazı tespitler yapılabilir. Doğrudan sivil bir katılım aracı olan kent konseylerinin kendilerinin şeffaf, hesap verebilir ve kapsayıcı olması gerekir. Verilerimize göre sadece 6 kent konseyi faaliyetlerini raporlayarak kamuoyu ile paylaşmış.

Stratejik planın hazırlık sürecine ve kent konseylerinin rolüne ek olarak, belediyelerin kurumsal yapılarında katılımı sağlayacak unsurlardan ve paydaş ilişkilerine yönelik hedef ve faaliyetlerinden bahsedilebilir.

Belediyelerin STK’lar ve muhtarlar ile ilişkisinin daha bütünsel, kapsamlı ve şeffaf biçimde yürütmesine ihtiyaç olduğu söylenebilir. Özellikle kurulan ilişkilere dair bilgi paylaşılması, katılımın kalitesini değerlendirmek için gerekli. Büyükşehir belediyelerinin genelde STK ve muhtarlar ile iş birliğine dair kurumsal yapıları olmasına rağmen, bu iş birliklerinin hangi konularda gerçekleştiği ve sonuçlarının ne olduğuna dair bilgi paylaşılmamış. Dolayısıyla yapılan görüşmelerin ya da ortak yürütülen projelerin, vatandaşların hangi ihtiyacına ne şekilde cevap verdiğini ve sonuçlarının ne olduğunu değerlendirmek kamuoyu açısından mümkün değil.

Bu sonuçlar ışığında büyükşehir belediyelerinde katılım için önemli gelişim alanlarının olduğu ortaya çıkıyor. Özellikle stratejik planlamada katılımın kalitesi artırılabilir. Stratejik planlar sundukları 5 yıllık vizyon ve buna bağlı bütçe tahsisi açısında en önemli katılım alanlarından birisi. Öncelikle planlama sürecine, dengeli ve temsil gücü yüksek şekilde daha fazla vatandaş ve STK’nın doğrudan katılımı sağlanabilir. Stratejik plan hazırlanırken vatandaşların, muhtar, ilçe belediyeleri, STK’lar, valilik, il müdürlükleri ve diğer paydaşların görüş ve önerilerinin değerlendirilmesi katılımı anlamlı kılar. Üniversitelerin bilimsel bilgi ve uzmanlığı şehrin yararına ve belediyenin kurumsal gelişimi için değerlendirilebilir. İş dünyası ve sendikaları da kapsayan istişare ve iş birliği platformları oluşturulabilir. Bunlara ek olarak yüz yüze görüşme, derin mülakat, odak grup toplantıları, mahalle ziyaretleri ve dijital araçlar ile katılım sürekli kılınabilir.

Farklı paydaşların ihtiyaç ve taleplerinin, stratejik plan ve hedefler ile uyumu gözetilebilir. Politika veya hizmet alanı ile ilgili ve öncelikli paydaşların belirlenmesi, buna göre olabildiğince farklı görüşü temsil eden paydaşların dahil edilmesi önemli. Katılım süreçlerine dahil olacak paydaşlara önceden bilgi verilmeli, hangi verilere dayanarak, hangi konuda ve nasıl karar alınacağı belirtilmelidir. Katılım süreçlerinin sonunda, kararlara paydaş görüşlerinin nasıl yansıtıldığı açıklanmalı, ilerleyen zamanda söz konusu paydaşlar yürütülen çalışmalar ve sonuçları hakkında bilgilendirilmeliler. Katılım ve paydaş ilişkilerinin kalitesini değerlendirmek üzere şikâyet, talep, bilgi edinme, katılım, memnuniyet ve güven düzeyini gösteren göstergeler tanımlanabilir. Tüm bu süreçlerin şeffaf ve hesap verebilir şekilde yürütülmesi paydaşların güvenini ve ilerleyen süreçte katılım için isteklerini artıracaktır.

Kent konseylerinin sayısı artabileceği gibi var olanların daha etkin çalışması için iyileştirmeler yapılabilir. Katılımın güçlendirilmesi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi için stratejik hedeflerin, performans göstergelerinin ve bütçenin belirlenmesi etkili olacaktır. Faaliyetlerin düzenli olarak ölçülmesi, raporlanması ve kamuoyu ile paylaşılması katılımın ne anlama geldiğini izlemeyi mümkün kılar ve katılımın kalitesini artırır.

Son olarak, iyileştirilmesi gereken en önemli alanların birisi ise katılımın sürekli geliştirilmesi. Katılım süreçleri veri temelli ölçülerek ve kıyaslanarak sürekli olarak iyileştirilebilir. Mevcut durumda hangi konuda, kaç kişinin görüşü alınıyor, bu görüşler kararlara ve uygulamaya ne oranda yansıtılıyor? Katılım gösteren kişi ve kurumlara sonuçlar hakkında bilgi verildi mi? Katılımın güçlendirilmesi için nerede ve ne kadar kaynak kullanılıyor? Katılım alanında başka belediyelerin iyi uygulama örneklerinden faydalanılıyor mu? Bu ve benzeri sorulara verilecek cevaplar katılım kalitesini geliştirmek açısından yönlendirici olacaktır. Nihai olarak belediyelerin, kendi katılım süreçlerinin niteliği, etkisi ve faydalarını sürekli ölçerek geliştirmeyi bir politika olarak benimsemesi faydalı olacaktır.

Bilgiye erişim vatandaşların temel hakkıdır. Şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması da öncelikle bilgiye erişim ile mümkündür. Bilgilendirme süreçlerinde resmî belgeler (stratejik plan, faaliyet raporu vb.), resmi internet siteleri, sosyal medya kanalları, billboardlar, bülten ve diğer yayınlar birer alan ve araç olarak görülebilir. Bunlara ek olarak katılımcı bütçe, vatandaş karnesi ve vatandaş bütçesi gibi özel uygulamalar da bu amaca yönelik kullanılabilir.

Kamuoyu ile paylaşılan eksiksiz ve doğru bilgi, kurumlara duyulan güveni artırır, böylece yönetişim süreçlerinde katılım ve iş birliği güçlendirebilir. Vatandaşların belediye yönetim süreçlerini izlemek ve değerlendirmek için yapılan planlar, ortaya konan hedefler, bunlar için yürütülen faaliyetler, yapılan harcamalar ve elde edilen sonuçların anlaşılır şekilde paylaşılması büyük önem taşır.

Veriye dayalı yönetişim süreçleri aynı zamanda kurumsal gelişim için gerekli ölçme ve değerlendirmeyi mümkün kılar. Ortaya çıkan farkların veya sapmaların değerlendirilmesi, gerekli tedbirlerin alınması ve kurumsal yönetim politikalarının belirlenmesini sağlar.

Büyükşehir yönetişiminde açık ve kaliteli bilgilendirme konusunda araştırmamızın önemli sonuçlarından biri de bilgi edinme hakkına dikkat çekiyor. Gönüllülerimiz aracılığı ile bilgi edinme başvurusu yapılan 27 büyükşehir belediyesinden sadece 12 tanesi kendilerine iletilen talebe yasal süre içinde ve başvuru konusuyla ilgili şekilde dönüş yaptılar. Faaliyet raporlarına bakıldığında ise sadece 3 belediyenin bilgi edinme hakkı çerçevesinde iletilen başvuruların niteliği hakkında bilgi verdiğini görüyoruz. Bu hakkın vatandaşın en önemli şeffaflık ve hesap sorma aracı olduğu göz önüne alındığında bu alanın iyileştirilmesi öncelik olarak görülmelidir.

Büyükşehir belediyelerinin özellikle iştirakleri konusunda mali durumu bütünsel olarak değerlendirmeye izin verecek şekilde bilgi paylaşmadığı görülüyor.

Mali şeffaflık açısından diğer bir önemli konu da şudur: Belediyeler performans programlarını hazırlarken stratejik hedeflerine göre bütçeleme yaptıkları halde, faaliyet raporlarında harcamalarına ve hangi hedef için ne kadar bütçe gerçekleştiğine dair bilgiler genelde paylaşılmıyor. Sadece 8 belediyenin faaliyet raporunda, stratejik plan hedefleri doğrultusunda ne kadar harcama yaptığına dair bilgi paylaştığı görülüyor.

Mali yönetişim alanında vatandaş ile ne kadar anlamlı ve anlaşılır bilgi paylaşılırsa, kuruma duyulan güven o kadar artar. Faaliyet raporları ve mali bilgileri içeren diğer belgelerde yalnızca eksiksiz ve doğru bilginin verilmesi değil, bilginin vatandaşların kolayca anlayabileceği şekilde verilmesi de önemli. Bu açıdan basitleştirilmiş görseller ve vatandaş karnesi formatında yayınların büyükşehir belediyelerince fazla kullanılmadığı görülüyor.

Güçlü mali yönetişimin sağlanmasında vatandaş denetiminin yanı sıra belediyelerin iç denetimi de önemli rol oynar. Bu açıdan sadece 2 belediyenin iç denetim sonuçlarına dair kamuoyuna bilgi verdiği görülüyor. Ayrıca 23 belediyede etik komisyonu olmasına rağmen sadece 3 belediye bu konudaki başvuru sayısı ve yapılan işlemlere dair kamuoyu ile bilgi paylaşmış.

Genel olarak, belediyelerin bilgi paylaşım düzey ve biçimi vatandaşların anlama, kıyaslama ve değerlendirme yapmasına çok elverişli görünmüyor. Tüm belediyelerin bu konuda kendi öz değerlendirmelerini yapması ve iyileştirmeye dönük eylemler başlatması faydalı olacaktır. Belediyelerin bilgi edinme, etik komisyon ve iç denetim gibi hassas konularda vatandaşı kapsamlı, detaylı ve anlamlı şekilde bilgilendirmesine ihtiyaç var. Şeffaflık ve hesap verebilirliğin güçlenmesinde özellikle vatandaş karnesi veya bütçesi gibi araçlar etkili olabilir. Öncelikle vatandaşı ilgilendiren önemli konularda hazırlanan faaliyet raporları ve mali belgeler, sade, veri temelli ve kıyaslamaya izin verecek şekilde hazırlanabilir. Bunların yasal mevzuatın ruhuna uygun olarak, vatandaşlara karşı şeffaflık ve hesap verebilirlik anlayışı içinde, içerik, biçim ve araçlar açısından iyileştirilmesi, vatandaşların büyükşehir belediyelerine duyduğu güveni güçlendirecektir. Eksiksiz, doğru ve anlaşılır bilginin paylaşılması, belediyelerin büyükşehirlerde yaşam kalitesinin iyileşmesine yaptığı katkının ortaya konması ve güven ortamı yaratılması için önemlidir.

Büyükşehir belediyelerinin karar alma, kaynak kullanma, faaliyet yürütme ve izleyerek değerlendirme süreçleri doğrudan genel işleyiş kalitesine bağlı olarak şekillenir. Bu kalite ise kurum kültürü ve kapasitesinin gelişimi ile ilgilidir. Kültür açısından iyi yönetişimi iç paydaşları ile benimsemiş, katılımcı ve güven ortamında işleyen bir kurum etkili ve verimli çalışma ortamını da sağlar. Böyle bir kültürde veri temelli bir yaklaşım da gelişecek, kaliteli bilgilendirme, ölçme ve değerlendirme öncelik olacak ve kurumsal kapasite de güçlenecektir.

Büyükşehir belediyeleri için kurum kültürü ve kapasitesinin gelişmesi ile vatandaş ilişkileri (şikâyet, talep, memnuniyet oranları vb.), insan kaynakları yönetimi (eğitim, terfi, disiplin vb.), mali yönetişim, bilgi-işlem ve teknoloji ile yenilikçilik (inovasyon) gibi alanlarda sürekli gelişimin hedeflenmesi faydalı olacaktır.

Kurumsal kapasitenin değerlendirilmesi ve güçlenmesi için bir diğer önemli ilke ise tutarlılık. Tutarlılık ile beklenen, belediyelerin kurumsal yapılarında bütünlük ve sürekli gelişimi gözeten yapıları kurmaları ve ilgili ölçme ve değerlendirme araçlarını geliştirmeleri. Dolayısıyla hem kurum ve zaman içinde hem de üst politika belgeleri ile tutarlılığın sağlanması söz konusu olacaktır.

Yukarıdaki veriler bize belediyelerin özellikle mali yönetişim alanında ve ulusal ölçekte bütünsel bir bakış açısına ihtiyaç duyduğunu gösteriyor.