Modelimiz

Büyükşehirlerde yaşam kalitesinin yükselmesi ancak çevresel, fiziksel, ekonomik ve sosyal altyapılara yapılacak yatırımlar ve yürütülecek kalkınma politikaları ile sağlanabilir. Büyükşehirlerde her açıdan kapsayıcılığın sağlanması toplumsal güvenin oluşmasına ve eşitsizliklerin azalmasıyla yoksulluk düzeyinin düşmesine yardımcı olur. Model kapsamında büyükşehir yönetimleri bu şehirlerin demokratik, idari ve mali açıdan lider yönetişim paydaşı olarak değerlendirildi. Büyükşehirlerde sürdürülebilir kalkınma ve kaliteli bir yaşam için iyi yönetişim kültürünü benimsemek ve yaygınlaştırmak gerekiyor.

Dünyada uluslararası kuruluşlar, hükümetler ve farklı kurumlar büyükşehirlerde yönetişim kalitesini ölçmek ve değerlendirmek için çeşitli yöntem ve araçlar kullanıyor. Ancak bunlar büyükşehir yönetimlerinde iyi yönetişim kültürü ve uygulamalarını vatandaş merkezli bir yaklaşımla ve ilkeler temelinde ölçmek için yeterli görünmüyor¹. BBYK yönetişim kalitesini yapılar, süreçler ve uygulamalar temelinde ölçerek izleme, değerlendirme ve geliştirme amacı taşıyor. Dolayısıyla BBYK büyükşehir yönetimlerinin yönetim performansını ölçmeye yönelik bir araç niteliği taşımıyor. Yönetim performansı ve yönetişim kalitesini ayrı olgular olarak ele almak gerekiyor. Yönetim performansı kurumların faaliyetleri ile ilgili sonuçların ve ortaya çıkan etkilerin paydaşlar (vatandaşlar, STK’lar, siyasi partiler vb.) açısından analizi ile ölçülebilir. Yönetişim kalitesi ise iyi bir yönetim performansını sağlayacak nitelik ve süreçlerin neler olduğu konusunda yol gösterir. Bu bakış açısı ile BBYK esas itibari ile kurumların karar alma ve kaynak kullanma süreci ile faaliyetleri ve kurumsal işleyişlerinin tutarlı, sorumlu ve duyarlı, hesap verebilir, adil ve kapsayıcı, şeffaf, etkili, verimli ve katılımcı olup olmadığına odaklanan bir model.

Yönetişim kavramı karar alma, kaynak kullanımı, kurumsal işleyiş ve uygulamaların bütünsel bir süreç olarak kalitesine odaklanır. Yönetişim anlayışına göre yönetim süreçlerinin kalitesi en başta güven düzeyine bağlıdır. Kurum içinde ve dışında sağlanan katılım, iş birliği ve ortak hareket süreçleri, paydaşlar nezdinde güveni oluşturur; güven ise kaynakların en doğru yerde ve etkin şekilde kullanılmasına katkı sağlar. Yönetim süreçlerinde rol oynayan yapı, hedefler, kurumsal işleyiş ve sonuçların belirli değer ve ilkelere göre şekillenmesine dayanır.

İyi yönetişim kültürünü ölçmek ve değerlendirmek büyükşehir yönetimlerinin yapısını ve işleyişini belirli kesitler ve noktalar üzerinden incelemeyi gerektirir. Önceki sayfalarda gösterildiği üzere büyükşehir yönetimleri siyasi, idari ve mali boyutları içeren kamu kurumlarıdır. Seçilmiş temsilcilerden oluşan siyasi yapı (meclis, konsey vb.) eliyle temel kararlar alınır ve planlar oluşturulur. Bu karar ve planlar bürokratik idari süreç ve usuller ile hayata geçirilir. Her faaliyet için belirli mali kaynaklar (para, insan gücü, teknoloji vb.) kullanılır. Her yönetim süreci ise belirli yapıların (meclis, komisyon, müdürlük vb.) mevcudiyeti ile işlev kazanır. Bu yapılar kuruma çeşitli hedef ve araçlar ile yön verirler. Stratejik plan, bütçe, eylem planları gibi araçlar kuruma yön verecek hedef, süreç ve adımları içerir. Çeşitli birimler, kurumsal olarak tayin edilen yönler doğrultusunda faaliyetler yürüterek kararları hayata geçirir. Yatırımlar, hizmetler ve projeler birer uygulamadır. Her bir uygulama belirli sonuçlara/çıktılara yol açar. Bu sonuçlar ise gerek kurum gerekse vatandaşlar ve diğer paydaşlar tarafından değerlendirilir. Kurumsal performans, mali hesaplar, kilit performans göstergeleri ve vatandaş memnuniyet anketi gibi ölçümler yapılarak kayıt altına alınır. Tüm bu süreçler ise kurumsal işleyişte karar alma, kaynak tahsis etme, uygulama ile izleme ve değerlendirme gibi yönetim süreçleri döngüsünü oluşturur. Kamu kurumlarının işleyişi siyasal rejim, ekonomik ve sosyal koşullardan etkilenmesinin yanında bu süreçlerden oluşur.

Modelin bir diğer özelliği ise entegre stratejik planlama ve yönetimi merkezine alması. Stratejik planlar genel olarak kamuoyu tarafından teknik bir araç olarak görülür. Ancak stratejik plan, esas olarak bugünün (mevcut durumun) resmini çekerek istenilen gelecek öngörüsünü (vizyonu) ortaya koyar. Bugünden hedeflenen gelecek faaliyetleri ve bunlar için öngörülen yol haritasını (strateji) ve çıktıları içerir. Kısaca bugünün, istenilen geleceğin ve buna gidecek yolun resmini sunar. Büyükşehir belediyeleri, yönetim süreçlerinde bu planın öngördüğü hedeflere ulaşmak için faaliyetler yürütür ve bu plan çerçevesinde tahsis edilen bütçeyi kullanır. Elde edilen sonuçlar ise kilit performans göstergeleri kullanılarak, veri temelli bir şekilde ve açıklamalar ile raporlanarak kamuoyu ile paylaşılır.

BBYK iyi yönetişim kültürünü ölçmek için aşağıda görebileceğiniz kurumsal, entegre ve analitik çerçeveyi temel alıyor. Model her bir iyi yönetişim ilkesini belirli siyasi, idari ve mali boyutları ile gözeten ve ayrıca yönetim süreçleri, stratejik planlama ve uygulama noktalarını temel alan göstergelerden oluşuyor.

BBYK modeli iyi yönetişim ilkeleri, entegre yönetişim ve vatandaş merkezli kamu yönetim anlayışına dayanarak geliştirildi. Model 7 iyi yönetişim ilkesini, 4 yönetim sürecinde ve 3 yönetim basamağında gözeten 337 göstergeden oluşuyor.

BBYK modeli 7 iyi yönetişim ilkesini içeriyor:

• Tutarlılık
• Sorumluluk ve Duyarlılık
• Hesap Verebilirlik
• Adillik ve Kapsayıcılık
• Şeffaflık
• Etkililik ve Verimlilik
• Temsil ve Katılım

BBYK modeli 4 yönetim sürecini referans alıyor:

• Gündem Belirleme ve Karar Alma,
• Kaynak Tahsisi ve Kullanma,
• Hizmet Sunma,
• Kurumsal Kapasite ve İşleyiş

BBYK modeli sürekli öğrenme döngüsünün 3 basamağını gözetiyor:

• Yapı ve Yön
• Uygulama
• Ölçme ve Değerlendirme

Modelin göstergeleri, vatandaşlar ve büyükşehir yönetimleri başta olmak üzere her paydaşın internet ortamında erişebildiği belge ve bilgilerden yararlanarak cevaplanabiliyor. Büyükşehir belediyelerine dair dijital alanda yer alan belge ve bilgilere başvurularak “mevcut” (evet) ya da “mevcut değil” (hayır) şeklinde cevaplar verilmesini öngörüyor. Cevabı evet olan göstergeler 1 puana karşılık geliyor. Bu puanların iyi yönetişim ilkeleri, yönetişim süreçleri ve kurumsal öğrenme döngüsü (yapı ve yön, uygulama, ölçme ve değerlendirme) doğrultusunda ağırlıklandırılarak toplanmasıyla iyi yönetişim karne puanları elde ediliyor.

Model kapsamında geliştirilen göstergeler, belirli bir yaklaşım ile örtüşen çeşitli politika ve hizmet alanları içerisinde yer alıyor. Diğer bir deyişle, göstergeler aynı zamanda iyi yönetişimin etki edeceği farklı konular çerçevesinde gruplandırabilir. İyi yönetişimin güçlendirmesinin hangi alanlarda ve ne tür faaliyetlerde gelişimi sağlayacağını anlamak açısından bu konu önem taşıyor. Yönetim süreçlerinin kalitesi ve performansı artınca buna bağlı hizmetlerin kalitesi de yükselir. BBYK içinde bulunan göstergelerin yaşam kalitesi ve sürdürülebilir kalkınmanın hangi alanlarını incelediği bu kapsamda özetlenebilir.

Bireysel ve toplumsal olarak yaşam kalitesinin artmasında sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması ve kapsayıcı politikaların hayata geçirilmesi belirleyici oluyor. Bunlar ise ancak kamu kurumlarında iyi yönetişimin güçlendirilmesi ile mümkün olabilir. En riskli konular ile sosyal beklentilerin önceden anlaşılması, bütünsel ve kapsayıcı politikalar ile yönetilmesi için sürekli veri kullanımı, paydaş katılımı, etkin kaynak kullanımı gibi süreçleri zorunlu kılıyor. Benzer nedenlerle, iyi yönetişim kültürü büyükşehir yönetimlerinin yetki ve kaynaklarını en kapsayıcı ve etkin şekilde kullanmalarını öngörüyor.

Çevresel ve toplumsal riskler ile fırsatların bütünsel şekilde, erken dönemde, katılımcı ve veri temelli şekilde yönetilmesi ancak yönetim karar ve süreçlerinin bu yaklaşımı içermesi ile sağlanabilir. Katılımcı ve veri temelli yaklaşım karar kalitesinin artmasını sağlar. Gündem ve faaliyetlerin kısa, orta ve uzun vadeli etki ve fayda temelli olarak ele alınması güncel çözümler sunarken, kurum dahil tüm paydaşları gelecek risklerden koruyup elde edilecek faydaları artırır. Aynı zamanda başta dezavantajlı ve kırılgan gruplar olmak üzere farklı kesimlere özgü ihtiyaç, sorun ve taleplerin dikkate alınmasına, kapsayıcılığa ve kaynakların etkin ve yerinde kullanımına imkân sağlar. Nihai olarak, kurumların kendi işleyiş, faaliyet ve hizmetlerini veri temelli ve düzenli olarak ölçmesi, geçmiş ve diğer kurumlar ile kıyaslama gerektirir. Bu şekilde gelişim alanlarını tespit ederek gerekli iyileştirmelerin yapılması yoluyla sürekli gelişim sağlanabilir. Kurumların kendi misyonlarını en iyi şekilde yerine getirebilmesi, kalkınmayı ve yaşam kalitesini her alanda dengeli şekilde desteklemesine ve sürekli gelişimlerine bağlıdır.

Bir bütün olarak, Argüden Yönetişim Akademisi tarafından geliştirilen ve yukarıdaki özellikleri içeren BBYK modeli, iyi yönetişimi büyükşehir yönetimlerinde güçlendirmek yoluyla her kesimden vatandaşın yaşam kalitesinin artmasını ve sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesini hedefliyor.

Modeli geliştirme sürecinde farklı düşünce biçimleri, planlar ve yaklaşımlardan faydalanıldı. Amacımız, modelin kapsamını geniş tutarak bu farklı düşünce ve yaklaşımlarla iyi yönetişim kültürünün gelişmesine de katkı sağlamaktı. Modelin kapsadığı çeşitli yaklaşımlar aşağıda kısaca ele alınmıştır.

Vatandaş Merkezli Kamu Yönetişimi Anlayışı

Demokratik kamu yönetişimi anlayışı vatandaşların deneyim, sorun, ihtiyaç ve beklentilerini yönetim süreçlerinin merkezine koymayı gerektirir. Politika, plan ve hizmetleri demokratik temsil ve katılım ile belirlemeye dayanır. Aynı zamanda hizmetlerin sunumu, erişilebilirliği ve tarafsızlığını sağlamayı öngörür. Ek olarak, vatandaşların yetki ve kaynakların asıl sahibi olması nedeniyle izleme, değerlendirme, katılma ve bilgi edinme gibi hakları olduğunu kabul eder. BBYK, demokrasi ve iyi yönetişim anlayışına uygun olarak vatandaşların büyükşehir yönetimlerine yönelik vatandaşlık ve kent hakkını kullanmalarını kolaylaştıran ve destekleyen bir nitelik taşıyor.

Entegre Düşünce ve Yönetişim Anlayışı

Entegre² düşünce, kurumları meydana getiren farklı birim ve faaliyetleri bir bütün olarak ele alma anlayışını ifade ediyor.³ Her kurumda bir bütün olarak;

• Üretilen değerin nasıl yaratıldığını,
• Değeri yaratırken kaynaklar, paydaşlar, kurum içi birimler arasında nasıl bir etkileşim olduğunu,
• Yaratılan değerin, değer zinciri üzerinden nasıl dağıldığını,
• Kısa, orta ve uzun vadede nasıl etkiler yaratıldığını değerlendirme yaklaşımını sunuyor.

Büyükşehir belediyeleri vatandaşların verdiği yetki ve kaynaklar ile mevzuata dayanarak hizmet ve faaliyetler yürütüyor. Entegre yönetişim, belediyelerin kurumsal yapılarından başlayarak politika, plan, işleyiş ve faaliyetlerine bütünsel şekilde yaklaşmayı öngörüyor. Bu bütünselliğe özellikle kamusal değer yaratma zinciri açısından bakmayı gerektiriyor.

Avrupa Konseyi İyi Yönetişim İlkeleri ve Avrupa Yönetişim Mükemmelliği Markası (ELoGE) Göstergeleri

Avrupa Konseyi 2008 yılında yerel düzeyde yenilikçi bir iyi yönetişim stratejisi oluşturmaya karar verdi. Bu strateji kapsamında 12 iyi yönetişim ilkesi belirledi. Bu ilkeler adil seçimler, katılımcı siyasi süreçler, insan hakları, mali yönetim gibi farklı alanları kapsıyor. Konsey, yerel düzeyde iyi yönetişim kalitesini standart hale getirmeye ve buna uygun hareket eden yönetimlere ELoGE markasını vermeye yönelik bir çalışma başlattı. Bu şekilde iyi yönetişimi yerel düzeyde bir standart getirmek ve güçlendirmek yoluyla yaymayı hedeflemektedir.

Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Vizyonu ve Amaçları

BM’nin belirlediği Sürdürülebilir Kalınma Amaçları gezegen ölçeğinde çevresel, ekonomik ve sosyal sorunların çözümü için sorumlu ve duyarlı davranmayı öngörüyor. Bu vizyon küresel, ulusal ve yerel sorunların çözümü için rehber göstergeler sunuyor. Ulusal seviyede yine bu konulara yönelik hazırlanmış politika ve kalkınma planları bulunuyor. İyi yönetişim kültürü ulusal ve küresel ölçekteki risklere karşı duyarlı faaliyetler yürütmeyi gerektiriyor. Sorumluluk ve duyarlılık ilkesi yerelden başlayarak ulusal ve küresel ölçeklere yayılmayı öncelik haline getiriyor. Aynı zamanda farklı sosyal grupların yaşam kalitesini etkileyen eğitim, sağlık, gelir ve eşitlik gibi konularda adil ve kapsayıcı olmayı öncelikli kılıyor. Büyükşehir yönetimleri yetki ve kaynakları ile gerek yerel gerekse küresel etkilere yol açan kurumlar. Büyükşehir belediyeleri de faaliyet ve hizmetleri ile yerel, ulusal ve küresel sürdürülebilir kalkınma ve yaşam kalitesini etkiliyorlar.

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) Yaşam Kalitesi Endeksi

OECD tarafından geliştirilen ve farklı ülkelerde yaşam kalitesini ölçerek kıyaslama imkânı sunan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım yaşam kalitesini hangi faktörlerin etkilediğini ve yaşam kalitesinin nasıl ölçülebileceğini yansıtıyor. Sağlık, eğitim, sosyal ilişkiler, güvenlik, gelir düzeyi, konut ve kişisel yaşam kalitesi algısı gibi psikolojik, sosyal ve maddi boyutları kapsıyor. Büyükşehirlerde yaşayan her birey ve sosyal grubun yaşam kalitesini artırmak yerel yönetimlerin temel amaçlarından biri olarak değerlendirilmelidir. Bu nedenle büyükşehirlerde yaşam kalitesini ölçmek, mevcut düzeyi iyileştirmek ve buna dönük faaliyetler yürütmek öncelik taşıyor.

Avrupa Kalite Yönetim Vakfı (EFQM) Mükemmellik Modeli

Birer organizasyon olarak büyükşehir belediyelerinin etkin ve verimli çalışması, istenilen sonuçları üretmesi kurumsal kapasitesine bağlıdır. Büyükşehirlerin demokratik, sürdürülebilir ve herkes için fayda üreten şekilde yönetilmesi ancak güçlü ve sürekli gelişen kurumsal kapasite ile mümkün olur. Ancak insan kaynakları başta olmak üzere mali, teknolojik ve bilimsel fırsatları en iyi şekilde kullanabilen büyükşehir belediyeleri rollerini etkin şekilde icra edebilir. EFQM belirli bir yaklaşım ile kurumsal kapasite ve işleyişi ölçerek sürekli mükemmelleştirmeyi hedefliyor. Bu yaklaşım, iyi yönetişimin özellikle etkililik, verimlilik ve tutarlılık ilkeleri açısından önem taşıyor.

Ulusal Mevzuat

Göstergeler geliştirilirken ulusal mevzuatta büyükşehir belediyelerinin yetki ve sorumluluklarını tanımlayan ilgili kanunlar, yönetmelikler ve diğer düzenlemeler incelendi. İyi yönetişimi, vatandaş haklarını ve çeşitli politika alanlarını ilgilendiren kanun maddeleri, kurumsal mekanizma ve standartlar değerlendirildi. Böylece mevzuat ile iyi yönetişim arasındaki ilişki tanımlandı. Bununla beraber, belediyelerin yetki ya da sorumluluk sahibi olmadığı alanlarda değerlendirme yapmamak için göstergeler söz konusu sınırlarda tutuldu.

Ulusal, Bölgesel ve Sektörel Kalkınma Planları

Ulusal Kalkınma Planı, farklı bölgelere ait kalkınma planları ve sektörel politikalar incelendi. Söz konusu planlarda hem iyi yönetişim hem de sürdürülebilir kalkınma ile ilgili hedefler saptandı. Bu çerçeve kullanılarak büyükşehir belediyelerini değerlendirmek için uygun göstergeler oluşturuldu. Bu sayede modelin, ulusal planların yerel düzeyde uygulanmasına katkı sunması ve yerel düzeyde daha etkili ve verimli politikaların geliştirilmesine destek vermesi hedeflendi.

Önceki sayfalarda paylaşılan süreç ve niteliklere göre geliştirilen BBYK Modeli, büyükşehir yönetimlerinde iyi yönetişimin ölçülerek değerlendirilmesini ve güçlendirilmesini hedefliyor. Bunun kısa, orta ve uzun vadede büyükşehirlerde sürdürülebilir kalkınma ve yaşam kalitesinin artmasına bütünsel katkı yapacağını öngörüyor. Bir bütün olarak ve detaylı şekilde ele alındığında BBYK başlıca aşağıdaki faydaları sunuyor:

• İyi yönetişimi hayata geçirmeyi öngören mevzuatın farklı alanlarda etkin şekilde uygulanması için yönlendirici ve destekleyici bir çerçeve veriyor. Halihazırda mevzuatta iyi yönetişim ilkelerini hayata geçirecek birçok düzenleme, kurumsal mekanizma ve süreç tanımlanmış durumda. BBYK, bunların etkin şekilde uygulanması için gelişim alanlarının tespit edilmesi ve iyileştirilmeler yapılmasına destek sunuyor.
• Vatandaş merkezli kamu yönetişimi anlayışını güçlendirmek için vatandaşlar ve sivil topluma, büyükşehir belediyelerini iyi yönetişim açısından izleme ve değerlendirmeyi sağlayacak bir araç veriyor. Böylece vatandaşlar ve kamu kurumları arasında güvene dayanan daha güçlü bir ilişki kurulmasını destekliyor.
• Demokratikleşme, sürdürülebilir kalkınma ve insan refahına yerelden başlayarak katkı sağlıyor. Özellikle sorumluluk ve duyarlılık ile adillik ve kapsayıcılığın büyükşehir yönetimlerinde güçlendirilmesine yönelik ölçme, değerlendirme ve iyileştirme için kılavuz niteliği taşıyor.
• Ulusal kalkınma ve iklim, turizm, istihdam, akıllı şehir gibi sektörel politikaların yerelde uygulanması için bir bakış açısı sunuyor. Bu alandaki göstergeler ile büyükşehir yönetimleri ve merkezi idarenin neleri güçlendirmesi gerektiğine işaret ediyor.
• Büyükşehir belediyelerinin kurumsal işleyişinde ve kaynakları yönetiminde doğru ve eksiksiz bilgi paylaşımını özendirerek şeffaflık ve hesap verebilirliğin güçlenmesine zemin hazırlıyor.
• STK’lar, özel sektör, kamu kurumları ve diğer paydaşların büyükşehir belediyeleri ile uyum ve iş birliğine dayanarak beraber değer üretmesini teşvik ediyor.
• Entegre ve stratejik yönetişim anlayışını yansıtarak planlama ve karar verme süreçlerinin bütünsel, veri temelli, katılımcı ve geleceği gözeten biçimde yürütülmesine katkı yapıyor.
• Hizmet planlaması ve sosyal politikaların önleyici, koruyucu, geliştirici ve güçlendirici unsurlar içermesi için farklı adımlara işaret ediyor.
• Veriye dayalı planlama, hizmet sunma ve kurumsal öğrenme süreçlerinin önemine dikkat çekiyor.
• Yenilikçi bir yaklaşımla araştırma-geliştirme faaliyetleri yapılmasına ve paydaşlarla ortak çözümler geliştirilmesine yönelik ölçümler yapıyor ve gelişimi destekliyor.

Bunlara ek olarak, BBYK birçok alanda orta ve uzun vadede gelişime açık bir model. Örneğin, paydaşlarla ilişkilerin güçlenmesi, veri temelli izleme ve değerlendirme kültürünün gelişmesi, şehir ölçeğinde kalkınma planlarının ve faaliyetlerinin kurumsal tutarlılıkla ve ilgili diğer aktörlerle uyum içinde yürütülmesi gibi alanlara katkı sağlıyor.

Sonuç olarak, BBYK modeli vatandaş merkezli, ilke temelli ve bütünsel bir yaklaşım ile kamuoyuna açık verilere dayanarak iyi yönetişim kültür ve uygulamalarını ölçmek ve değerlendirmek için geliştirildi. Böylece iyi yönetişim kültür ve uygulamalarının büyükşehir belediyelerinde gelişmesi yoluyla vatandaşların güven ve memnuniyet düzeyinin artması, sürdürülebilir kalkınma ve yaşam kalitesinin güçlenmesi, daha kapsayıcı ve adil politikaların üretilmesi ve kurumsal kapasitenin sürekli gelişmesine katkı sağlamayı hedefliyor.